Khái Quát Lịch Sử Tín Điều Thiên Chúa Tam Vị Nhất Thể

Có lẽ khi mừng lễ Chúa Ba Ngôi, cả vị chủ tế lẫn các tín hữu đều cảm thấy lễ này khô khan nhất trong năn phụng vụ, bởi vì đó là một mầu nhiệm mà chẳng ai hiểu chi cả. Tuy nhiên, đây chỉ là một ấn tượng sai lầm do một đường lối trình bày thần học trong quá khứ, giới hạn Chúa Ba Ngôi vào những cuộc tranh luận siêu hình chung quanh các khái niệm : bản thể, bản tính, ngôi vị…Sau khi Công đồng Vaticanô II bế mạc, các nàh thần học đã viết lại các triệt về Giáo Hội dựa theo Hiến chế “Lumen Gentium” ; sang thập niên 70, họ quay sang Đức Kitô và tới thập niên 80, thì hướng về mầu nhiệm Chúa Ba Ngôi.
 
Thực ra, nếu ai để ý thì sẽ thấy rằng các văn kiện quan trọng của công đồng Vaticanô II đều được viết trong bối cảnh của mầu nhiệm Chúa Ba Ngôi rồi, thí dụ : chính Hiến chế về Giáo Hội só 2-4 ; Sắc Chúa lệnh về Truyền giáo số 2-4. Thần học cận đại muốn để cho mầu nhiệm này trở thành trung tâm của đời sống Giáo Hội, chứ không phải là một vấn đề siêu hình dành cho các nhà triết học.

Thực vậy, Thiên Chúa mặc khải mầu nhiệm Ba Ngôi không như một bái toán đố hiểm hóc để làm nát óc con người, nhưng là để nói lên tình thương của Người muốn gần gũi với con người. Việc trở về nguồn Thánh Kinh rất quan trọng, xét vì không thiếu lần hình ảnh về Thiên Chúa mà chúng ta mang trong đầu làhình ảnh do các triết gia suy luận ra chứ không phải là khuôn mặt Thiên Chúa mà Đức Kitô đã tỏ ra cho chúng ta. Dĩ nhiên khuôn mặt ấy cũng káhc với khuôn mặt gặp thấy nơi các tôn giáo khác, tuy cần tin rằng tất cả đều hướng về Đấng Chủ Tể vạn vật. Hơn nữa, Giáo Hội qua các công đồng và các nhà thần học đã cố gắng và cuối cùng diễn đạt mầu nhiệm Thiên Chúa với những chiều hướng thần học cận đại.

Các học giả Kinh Thánh chia lịch sử mặc khải của Cựu Ước thành 4 chặng như sau : thời tồ phụ ; thời xuất hành ; thời kiến quốc ; thời phục quốc. Tưởng cũng nên biết là dân Ít-ra-en khám phá ra hình ảnh của Thiên Chúa không phải qua những lý luận siêu hình nhưng là qua những cảm nghiệm về những lần Chúa can thiệp vào lịch sử của họ. Thiên Chúa của Ít-ra-en không phải là một thần linh xa lạ ngự trên chín tầng mây, nhưng là Thiên Chúa gần gũi với đời sống cá nhân cũng như đời sống dân tộc.

Thật vậy, Thiên Chúa tỏ mình ra qua những hành động của Người nhằm bảo vệ Israel : kẻ giải phóng khỏi cảnh nô lệ, kẻ muốn cho con người được tự do. Người cũng muốn cho con người biết sử dụng tự do cách chính đáng khi Người lập giao ước với họ : Người cho họ chìa khoá của tự do, khi con người biết tôn thờ Thiên Chúa thật ; ngược lại, ngày nào con người rời bỏ Người, chạy theo ngẫu tượng do dục vọng mình tạo ra thì chính là lúc con người lại rơi vào tình trạng nô lệ. Khi thiết lập giao ước, Thiên Chúa không những hứa sẽ bảo vệ dân Israel, nhưng còn tỏ ra rằng Người trung tín giữ lời. Lịch sử các giải đoạn kế tiếp cho thấy điều đ1Tân Ước : cho dù Israel thất hứa, nhưng Thiên Chúa vẫnn duy trì lời hứa của mình. Mặt khác, việc Thiên Chúa gần gũi Israel không làm giảm đi tích cách cao siêu của Người : chính Maisen mong được chiêm ngưỡng nhan Người nhưng không được. Người là Đấng Thánh cao cả : Người chủ động trong lịch sử ; con người không thể lèo al1Israel Người theo ý muốn của mình.

Sang thời lập quốc, các cơ cấu hành chánh được tổ chức với vau quan triều đình. Tuy nhiên , Thiên Chúa mới là vị Vua thật của Israel : các vua chỉ cai trị dân thay mặt Chúa và có nghĩa vụ phải chăm sóc nhân dân như Chúa. Cũng vào thời này, một thánh điện tại Giêrusalem được cất lên làm nơi thờ phượng Chúa, tượng trưng cho sự hiện diện của Chúa với dân của Người. Thiên Chúa chấp nhận những cơ chế đó, nhưng Người không để mình bị hạn chế trong những khuôn khổ ấy. Qua các ngôn sứ, Người ạhch sách các vua không chu toàn nghĩa vụ của mình là thực hành công lý (bảo vệ người nghèo, người mồ côi góa bụa). Qua các ngôn sứ, Người cũng công kích những lễ nghi hương bái mà không kèm theo việc thực thi các giớir ăn.

Càng ngày Thiên Chúa càng cho thấy Người cao vời, vượt lên trên các thể chế vchính trị và tôn giáo ; hơn thế nữa, Người không phải chỉ là Thiên Chúa của riêng Israel nhưng còn là Chúa của muôn dân. Thiên Chúa tạo dựng vũ trụ. Khi Israel có lỗi thì Người trách mắng trừng phạt, thận chí Israel đã nếm cảnh vong quốc, lưu đày. Nhưng đồng thời, cũng chính vào lúc bị thử thách như vậy mà Israel khám phá ra tình yêu của Thiên Chúa, Đấng đã tỏ mình ra dưới những hình ảnh âu yếm của người mục tử, người cha, người mẹ, người hôn phu. Bên cạnh hoàng triều và đền thờ, cũng nên thêm một định chế khác của thời lập quốn, đó là các sứ ngôn. Họ là những người được thân khi Chúa thúc đẩy và sai đến với dân Israel, để làm sống động tiếng nói của Chúa cũng như sự quan tâm của Chúa đối với dân. Qua các ngôn sứ, dần dần phát triển thần học về thần khí Thiên Chúa.

1. Một phần lớn các kitô hữu tiên khởi đã hấp thụ đức tin về Thiên Chúa duy nhất từ Do Thái giáo. Họ muốn dung h2oa các dữ kiện của Tân Ước với niềm tin về Thiên Chúa duy nhất, và chủ trương rằng chỉ có Chúa Cha mới là Thiên Chúa : còn Đức Giêsu chỉ là người, rồi sau đó được Chúa nhận làm dưỡng tử. Ta có thể xếp trong khuynh hướng nhiều thuyết khác nhau. Tóm lại trong nhản hiệu “Độc nhất ngôi vị” (Monarchianismus), có người cho rằng Đức Giêsu được nhận làm con nuôi của Chúa (Adoptianismus); có người lại cho rằng chỉ có một Thiên Chúa đã xuất hiện dưới nhiều thể thức khác nhau (Modalismus của Sabelliô).

2. Những kitô hữu chịu ảnh hưởng của văn hóa Hy Lạp (Cách riêng là thuyết Tân-Platon) dồng hóa Đức Giêsu với “Hóa công” (Demiurgus) đến cứu con người khỏi vật chất : vị ấy không phải là Thiên Chúa, nhưng ở dưới quyền của Người. Vị ấy không thể làm người được, vì vật chất là cái gì xấu xa tội lỗi. Những thuyết này đưa tới lạc giáo Ngộ Đạo (Gnosticismus) và Ảo Nhân (Docetismus), khi họ cho rằng Đức Kitô không phải la người thật mà chỉ lcó hình dáng con người. Cũng do ảnh hưởng của thuyết Tân-Platon mà nảy ra lạc giáo Arius, theo đó Đức Kitô là thuộc cấp của Chúa Cha và phải lệ thuộc vào Chúa Cha (Subordinationismus).

3.Sau cùng, cũng phải nhắc tới một lạc giáo nữa cho rằng không phải chỉ có một Chúa mà là ba Chúa (Tritheismus).

b. Giáo lý chính thống

Để đáp lại các lạc thuyết vừa nói, Giáo Hội một đàng đã xác định đức tin công giáo qua các tín điều và các bản tuyên xưng đức tin ; đồng thời, các giáo phụ cũng sử dụng những tư tưởng triết học thời đại để diễnt ả mầu nhiệm Thiên Chúa .

1. Ngoài những bản tuyên xưng đức tin vào Cha, Con và Thánh Thần dùng khi cử hành bí tích Rửa Tội (cô đọng lại thành kinh Tin Kính). Giáo Hội còn long trọng tuyên xưng đức tin về thiên tính của Đức Kitô trong các công đồng Nicêa (325) ; Ephêsô (431), Chalcedoin (451) : tuyên xưng về thiên tính của Thánh Thần ở công đồng Constantinople (381).

2. Khi phát biểu các công thức đức tin, các công đồng đã sử dụng những từ ngữ thần học mà một số giáo phụ đã đề nghị. NHư chúng ta đã biết, Tân Ước chỉ trình bày mầu nhiệm Thiên Chúa trong hoạt động cứu rỗi nhân loại (Chúa Cha sai Con một mình đến cứu chuộc nhân loại)  nhưng không đề cập tới những vấn đề liên hệ tới bản thể của Cha, Con, Thánh Thần , hoặc liên hệ tới tương quan hỗ tương giữa ba vị. Khi phải đối phó vớic ác lạc giáo và các nền triết học, thì các giáo phụ mới bắt đầu tìm tòi những từ ngữ để diễn tả mầu nhiệm Thiên Chúa, làm sao duy trì chân lý về một Thiên Chúa duy nhất (chứ không phải ba Chúa ), nhưng đồng thời không hạ giá Đức Giêsu xuống hàng thụ tạo. Thực vậy, khi phải đương đầu với các lạc giáo, các giáo phụ nhận thức rằng trọng tâm của đức tin Kitô giáo ở chỗ Thiên Chúa không phải là một vị thần xa lạ trên chín tầng mây, nhưng là kẻ rất gần gũi với chúng ta, đã chia sẻ kiếp sống nghèo hèn của chúng ta, đã chết vì chúng ta ngõ hầu cứu chúng ta khỏi hết và đưa chúng ta về với Thiên Chúa. Nếu Đức Giêsu không phải là Con Thiên Chúa, thì chúng ta mong gì sẽ được cha sẻ tình nghĩa với Chúa ?

3. Có thể coi Tertullianô (khoảng 160-220) như là thần học đầu tiên cố gắng để diễn đạt mối tương quan nội tại giữa Ba vị. Tertullianô đã dùng hình ảnh khác nau để phân biệt Cha, Con, Thánh Thần trong một Thiên Chúa duy nhất, khi so sánh ba vị như : gốc rễ – hoa – trái ; mạch nước – dòng nước – suối ; mặt trời – tia sáng – ánh sáng. Ba vị có chung một bản thể (Substantia), bản tính, nhưng chỉ khác nhau (phân biệt nhưng không khác biệt hay tách rời)  qua sự phát hiện (species). Ba vị khác nhau, nhưng lắng nghe nhau : ta gọi sự khác nhau là Ngôi Vị (Persona). Mối liên hệ giữa Ba ngôi vị được Tertullianô giải thích qua từ “Nhiệm xuất” (Processio),  một từ ngữ của phái Ngộ Đạo, nhưng được hoàn chỉnh lại. Dù sao cũng không nên quên rằng khi trình bày tương quan nội tại giữa ba vị, Tertullianô không bỏ qua chiều hướng cứu rỗi của mầu nhiệm này – Đồng thời với Tertullianô sống ở Bắc Phi, Origène một nhà thần học ở Alexandria bên Ai Cập (185-254/255) cũng đã có công đóng góp vào suy tư về liên hệ nội tại giữa Cha với Con : Con có cùng bản thể (ousia) với Cha, sinh bởi Cha từ đời đời. Công đồng Nicêa (325) đã định nghịa Đức Giêsu Kitô, Con một Thiên Chúa, đồng bản thể (homo-ousios) với Cha.

4.Công cuộc suy tư thần học vẫn tiếp tục sau công đồng Nicêa, đặc biệt nhờ ba nhà tiến sĩ Cappadôxia : Basiliô (330-379), Gregorio Nissa (335-385) , Gregoriô Naxianxênô (330-390), với sự phân biệt ba ngôi vị (hypostasis, persona) trong cùng một bản thể (ousia, substantia) . Các vị này cũng đào sâu hơn vai trò của Thánh Thần trong tương quan giữa Cha với Con, chuẩn bị cho công đồng Constantinople (381), tuyên xưng Thánh Thần là Chúa và Đấng ban sự sống.

5.Nhà giáo phụ đã để lại ảnh hưởng sâu đậm hơn cả về thần học Chúa Ba Ngôi (ít là bên Tây Phương) là Thánh Augustinô , với tác phẩm “De Trinitate”. Tác giả đã để ra 25 năm để nghiên cứu, suy nghĩ và biên soạn sách này, gồm 15 quyển. Thánh Augustinô đã lục lọi tất cả những bản văn nói về mầu nhiệm Ba Ngôi  trong Thánh Kinh, cả Cựu Ước lẫn Tân Ước. Kế đó, thánh nhân giải thích các hạn từ : bản thể (substantia), bản tính (essentia), ngôi vị (persona), tương đối (relativus) , Tuy nhiên, tính cách độc đáo của thánh Augustinô ở chỗ quay về nội tâm của con người, được dựng nên giống hình ảnh Thiên Chúa để tìm những cách thức phá biểu mầu nhiệm Ba Ngôi Thiên Chúa. Thánh Augustinô tìm ra những bộ ba nơi con người , thí dụ : người yêu – người được yêu – tình yêu ; trí tuệ – ký ức – ý chí.

6.Để kết luận, ta có thể nói rằng vào cuối thời giáo phụ, thần học về Thiên Chúa Ba Ngôi đã chuyển từ lịch sử cứu rỗi sang tương quan nội tại. Điển hình của sự chuyển hướng là các bản kinh Tin Kính. Các bản kinh Tin Kính cổ truyền được chia làm ba vế : Cha Đấng tạo thành trời đất ; Đức Kitô Con Thiên Chúa nhập thể cứu chuộc nhân loại ; Thánh Thần thánh hoá Hội Thánh. Còn kinh Tin Kính tục gọi là của thánh Athanasiô (bắt đầu bằng chữ “Quicumque”, ra đời cuối thế kỷ V) nhằm nhấn mạnh sự bình đẳng và tương đồng giữa Ba Ngôi : Deus, Dominus increatus, immensus, aeternus.

Về phía thần học, tác giả nổi bật hơn cả tù thời Trung Cổ trở đi là Thánh Tommaso Aquinô. Thánh tiến sĩ đã trình bày về mầu nhiệm Thiên Chúa ở nhiều tác phẩm khác nhau, nhưng nhất là trong quyển “Tồng luận thần học”. Sau đây là vài nguyên tắc về phương pháp.

a. Một nguyênt ắc quan trọng khi nói về Thiên Chúa là đường lối loại suy (analogia) : giữa Thiên Chúa với thực tại loài người Constantinople Hội Thánh điểm vừa giống nhau (xét vì Người là nguyên nhân của hết mọi loài hiện hữu) nhưng cũng có những điểm khác nhau (xét vì chúng ta là hữu thể bất toàn, còn Người thì thập toàn), vì vậy mà chúng ta có thể dùng những tư tưởng của thế giới này để hiểu biết phần nào những thực tại về Thiên Chúa.

b. Khi nói đến mầu nhiệm Thiên Chúa , dưa vào mặc khải và đức tin công giáo, thánh Tômmasô quả quyết có một Thiên Chúa duy nhất, Chủ tể của muôn vật hữu hình và vô hình.

c. Bàn đến mối liên hệ giữa Ba Ngôi Thiên Chúa, thánh Tommasô lấy lại những từ ngữ mà các giáo phụ đã để lại, thí dụ : sự “xuất phát – processio” của Lời và Thánh Thần từ Cha (được giải thích qua sự so sánh với hành vi hiểu biết và yêu mến) ; sự “tương giao – relatio” như là nguồn gốc của sự phân biệt giữa Ba Ngôi, nhất là thánh Tommasô đã xác định rõ rệt hơn khái niệm triết học về “ngôi vị – persona”.

d. Khi nói đến tác động ngoại tại của Ba Ngôi, Tommasô dựa vào Tân Ước để nói tới những lần phái đi (sai đi : missio): Con được Cha sai đến thế gian ; Thánh Thần được Cha và Con sai đi. Cũng nên biết là ngoài sự hiện diện của Thiên Chúa trong công trình tạo dựng và cứu chuộc, Tommasô cũng nói tới sự hiện diện của Ba Ngôi trong tâm hồn tín hữu sống trong ơn nghĩa Chúa (quen gọi là “inhabitatio”).

Bằng một giọng dí dỏm, Juan Luis Segundo viết rằng : đối với nhiều kitô hữu , một Chúa có hai hay ba Ngôi, hay là một ngôi với ba Chúa cũng chẳng ăn thua gì đến đức tin và đời sống cả. Trong số những tác giả đã góp phần vào việc chuyển hướng thần học về mầu nhiệm Thiên Chúa của Kitô giáo, ta phải kể đầu tiên là cha Karl Rahner.

Cha Rahner đã ghi nhận rằng mặc khải đã trình bày mầu nhiệm Tam Vị theo chiều hướng lịch sử cứu rỗi (Trinitas oeconomica) hơn là theo chiều hướng nội tại (Trnitas immanens). Mầu nhiệm Tam Vị đượcmk qua vệc Đức Giêsu Con Thiên Chúa nhậ[ thể sống giữa chúng ta và tỏ cho ta biết khuôn mặt thực của Thiên Chúa như là Cha. Như thế mầu nhiệm Tam Vị phải được đặt làm trọng tâm của đời sống Kitô giáo, chứ không phải là câu hỏi xa xỉ của các nhà siêu hình học. Chúng ta có thể nói được rằng tư tưởng của Rahner đã gây ảnh hưởng không nhỏ trong các văn kiện của công đồng Vaticanô II. Mầu nhiệm Ba Ngôi được nói tới trong khung cảnh của lịch sử mặc khải (Hiến chế mặc khải số 2) trung khung cảnh của sứ mạng truyền giái và sự thông hiệp Hội Thánh (Hiến chế về Hội Thánh số 2-4 ; Sắc lệnh về hoạt động truyền giáo số 2-5), trong khung cảnh của lịch sử cứu độ và cử hành Phụng vụ (Hiến chế về phụng vụ số 5-7) ; Sắc lệnh về hiệp nhất số 15); đó là chưa kể những đoạn văn khác nói về Đức Kitô, Đấng mặc khải Chúa Cha hoặc là về vai trò của Thánh linh trong Hội Thánh.

Từ công đồng Vaticanô II các sách viết về mầu nhiệm Thiên Chúa đềi khởi đầu với lịch sử cứu rỗi. Nhiều tác giả không bắt đầu với thiên “De Deo Uno” để khám phá ra bản chất của Thiên Chúa rồi sang thiên “De Deo Trino” nói về tương quan giữa Ba Ngôi như trước nữa, nhưng họ bắt đầu với Thiên Chúa mặc khải cho dân Israel, rồi sang tới Đức Kitô như kẻ đã mặc khải Thiên Chúa trong Tân Ước ; sau cùng mới nói tới mầu nhiệm Ba Ngôi. Khỏi nói chắc ai cũng đoán được đa số các nhà thần học gần đây đã giảm thiểu những káhi niệm siêu hình (bản thể, ngôi vị, nhiệm xuất, tương quan) ; nói cách khác, họ ít để ý tới tương quan nội tại giữa Ba Ngôi Thiên Chúa.

a. Theo  cha Ghislain Lafont (Peut-on connaitre Dieu en Jésus-Christ “ Paris 1969), nơi mầu nhiệm Vượt Qua của thập giá và phục sinh  của Đức Kitô. Chúng ta thấy Thiên Chúa tỏ mình như là trao ban cho nhau : chính từ nơi đây mà ta nhận biết Đức Kitô là Con của Cha từ muôn thuở ; từ  nơi đây mà ta biết Thánh Thần được trao ban để dẫn đưa chúng ta đến sự hiểu biết sự thực toàn vẹn về Đức Kitô.

b. Cha F.X.Durrwell (Le Père, Dieu en son mystère ; Paris 1987) cũng muốn nhìn Thiên Chúa Ba Ngôi mặc khải nơi mầu nhiệm Phục sinh, nơi mà Cha đã hiến tế, nghĩa là tràn đầy tinh thương với nhân loại : Cha cũng chịu đau khổ với Con vì tình trạng của con người. Cha cũng là nguồn mạch của sự chịu khổ của Con, bởi vì Con đã học tình thương nơi Cha. Sự Phục sinh biểu lộ việc Con được sinh ra, hoàn tất trong lịch sử việc được sinh ra ngay từ nguyên thủy. Do đó mối tương quan giữa Ba Ngôi được diễn tả như sau : kẻ sinh, kẻ được sinh và sự sinh.

Thí dụ cha H.W.Nicolas (De la Trinité à la Trinité, Paris 1985) hoặc trình bày lại khái niệm “Ngôi vị – Persona) cho hợp vớin tâm thức thời nay, thí dụ cha Francois Bourassa : ngôi vị có nghĩa là chủ thể hiện hữu, có ý thức và tự do, sống tương giáo với các ab3người vị khác (Xem thâm : A.Milano, Persona in teologia, Napoli 1984 ; La Trinità dei teologi e dei filosofi, Napoli 1987). Cũng trong chiều hướng đó mà một số tác giả khác không chỉ muốn trình bày Thiên Chúa dưới ý niệm :hiện hữu” siêu hình (Ipsum esse subsistens). Nhưng còn bổ túc với những ý niệm năng động hơn : tình thương (Chúa là Tình yêu ; 1 Ga 4,8.16), thông hiệp, trao ban, đón tiếp, tự do, trung tín.