Những Nẻo Đường Tâm Linh – Một Dòng Sông Chảy Ra Bao Nhánh

“Những nẻo đường tâm linh” không chỉ như một lời giới thiệu về những lối đường có thể dẫn mọi người đến với mục đích trước mắt, mà còn có thể giúp mọi người nhận ra ơn gọi của chính mình. Hơn nữa, “Những nẻo đường tâm linh” chính là những lối sống đã được trải nghiệm qua dòng thời gian, có thể đưa mọi người, những tâm hồn đang khát khao, tìm đến với Đức Kitô, Đấng mang lại niềm vui và sự bình an đích thực. Đồng thời, Người cũng chính là con Đường “độc đạo” sẽ dẫn đưa mọi người đến với ơn cứu độ, đạt tới nguồn sống viên mãn.

 “Những nẻo đường tâm linh” còn là một chút thành quả học hành của anh em, với bài viết “Những dòng sông chảy ra bao nhánh” của linh mục Phaolô Nguyễn Thái Hợp, OP. và những bài thuyết trình của một số anh em sinh viên năm cuối, tại Trung Tâm Học Vấn Đa Minh, các khoá từ 2004, 2005 và 2006, về linh đạo của một số Hội dòng và Tu hội.

Ước mong sao “những nẻo đường tâm linh” có thể giúp ích cho tất cả những ai đang khát vọng tìm kiếm một định hướng, một lối đi, một nẻo đường cho cuộc đời mình, đều dễ dàng nhận ra và chọn lựa một nẻo đường thích hợp ; đồng thời có thể hướng dẫn người khác, những người đang băn khoăn trước các ngã rẽ cuộc đời, được an tâm, cũng như kịp thời nhận ra và chọn lựa một nẻo đường có thể mang lại niềm vui, nguồn hạnh phúc.

Triết gia Hegel nhận định thâm thuý : “mỗi người đều là đứa con của thời đại”. Ngoại trừ một số “hiền giả và vĩ nhân” có khả năng soi sáng và dẫn đường cho thời đại, hầu hết nhân gian đều chỉ là những đứa con của thời đại. Nếu như chẳng dễ gì nhảy xa hơn cái bóng của chính mình, thì lại càng khó vượt trên thời đại. Những sáng tạo của chúng ta cũng không hoàn toàn từ trên trời rớt xuống, mà đúng hơn đã được nung nấu và chuẩn bị bởi những thế hệ đi trước. Bác học Newton thú nhận : nếu ông đã nhìn xa hơn những người đi trước là nhờ ông đã đứng trên vai những anh chàng khổng lồ.

Như chúng ta sẽ thấy qua những dòng dưới đây, mỗi vị sáng lập Dòng tu đích thực là một đứa con của thời đại : một mặt đã chịu ảnh hưởng sâu đậm của môi trường xã hội, chính trị và văn hoá thời đại, nhưng mặt khác, dưới ánh sáng của Tin Mừng, đã cố gắng đưa ra những câu trả lời độc đáo cho những thách đố riêng của mỗi thời đại. Chính vì vậy, linh đạo của họ vừa ghi đậm dấu ấn cá nhân, vừa mang dấu ấn văn hoá, địa lý và thời đại đã khai sinh ra nó.

Không phải vô lý khi các nhà chuyên môn coi mỗi linh đạo như một cách thế sống và thể hiện Tin Mừng ở một giai đoạn lịch sử và trong một bối cảnh văn hoá nhất định. Chúng giống như những phương pháp và những kinh nghiệm sống lý tưởng Kitô giáo để giúp các Kitô hữu “đem hết tâm lực làm cho Giáo Hội, qua con người của họ, thực sự biểu dương Đức Kitô ngày một hoàn hảo hơn cho các tín hữu cũng như cho lương dân : biểu dương Đức Kitô đang cầu nguyện trên núi, hoặc đang loan báo Nước Trời cho dân chúng, đang chữa lành những kẻ đau yếu tàn tật hay hoán cải các tội nhân trở lại đời sống phong phú, hoặc đang chúc phúc cho trẻ em, ban ơn lành cho mọi người, và trong mọi trường hợp luôn vâng phục thánh ý Chúa Cha, Đấng đã sai Ngài đến”^[1].

Công đồng Vatican II quan niệm đời sống thánh hiến nói chung và mỗi linh đạo nói riêng như “một ân huệ Thiên Chúa trao tặng Giáo hội”, nhưng đồng thời cũng là sản phẩm của một nhóm người nhất định, trong một không gian và thời gian cụ thể nào đó. Trong một mức độ nào đó, chúng ta có thể áp dụng cho các Dòng tu, cũng như cho các Tu Hội và Hiệp Hội Tông đồ, điều mà Lumen Gentium nói về toàn thể Giáo Hội : Đây là “cộng đoàn lý tưởng của lòng tin, niềm hy vọng và tình yêu (…), một đoàn thể hữu hình và một cộng đoàn niềm tin, nhưng không phải là hai thực thể, mà chỉ là một thực thể phức tạp được cấu tạo bởi yếu tố nhân loại và yếu tố thần linh”^[2].

Đứng trên phương diện nghiên cứu lịch sử và tu đức, chúng ta không tìm thấy một hệ tư tưởng nhất quán về đời sống tu trì. Cũng không có một vị sáng lập duy nhất đã đưa ra hướng đi và linh đạo chung cho tất cả phong trào rộng lớn và rất phức biệt này. Có thể nói, sự hình thành và phát triển của đời sống tu trì Kitô giáo mang tính bột phát, đa diện và đa văn hoá đến độ hầu như trái ngược nhau. Tuy nhiên, bất chấp những khác biệt sâu xa về hình thức và nội dung, vẫn có một nét chung căn bản nào đó cho phép phân biệt “người tu hành” với những thành phần khác của cộng đồng Dân Chúa. Cuộc đời và giáo huấn của Đức Kitô cũng như thực hành của cộng đoàn Kitô hữu tiên khởi là nguồn hứng khởi của tất cả các linh đạo Kitô giáo.
 

 Đối với Kitô giáo, đời sống tu trì xuất hiện tương đối muộn và khó xác định khởi điểm. Từ đó, một câu hỏi thường được nêu lên : nếu thần học cổ điển đồng hoá đời sống tu trì với sự hoàn thiện của Kitô giáo, làm sao giải thích sự vắng bóng của nó trong ba thế kỷ đầu tiên ? Làm sao giải thích sự xuất hiện sau này của các Hội dòng trong lịch sử Giáo hội ? Đâu là ý nghĩa của lời tuyên khấn trong tiến trình hoàn thiện Kitô giáo và nhất là trong chương trình cứu độ?

Cộng đoàn Kitô hữu tiên khởi tại Giêrusalem cố gắng sống tinh thần khó nghèo và lý tưởng hiệp thông huynh đệ của Tin Mừng, nhưng theo một cách thế khác hẳn với cơ cấu của đời sống dâng hiến sau này. Thánh Luca cho chúng ta một cái nhìn tổng quát về đời sống cộng đoàn của các tín hữu đầu tiên qua ba đoạn văn chính sau đây : Công vụ Tông đồ 2, 42-47 ; 4, 32-35 và 5, 12-16. Ba đoạn văn này có chung những khó khăn về mặt văn thể và lịch sử, nhưng về mặt nội dung, đã bổ túc và soi sáng lẫn cho nhau. Chúng ta thử phân tích những ý tưởng chính có liên hệ đến đời sống tu trì.

Theo thánh Luca, các tín hữu tiên khởi “chuyên cần nghe giáo huấn của các Tông đồ, hiệp thông với nhau (Koinônia), tham dự lễ bẻ bánh và cầu nguyện” (Cv 2,42). Các chuyên viên Thánh kinh đã thảo luận nhiều để xác định ý nghĩa của sự hiệp thông huynh đệ, một quan niệm nền tảng của cộng đoàn tín hữu tiên khởi. Nếu được phép giản lược, chúng ta có thể nhìn sự hiệp thông này dưới hai chiều kích : trước là biểu lộ qua hành động để tài sản làm của chung và sau là sự hiệp thông tinh thần^[4].
 

Phân tích đoạn trích dẫn trên và tất cả những đoạn văn liên hệ, chúng ta thấy rằng các Kitô hữu tiên khởi vẫn duy trì quyền sở hữu trên những gì họ đang chiếm hữu. Nhưng thay vì bảo vệ quyền tư hữu tuyệt đối và bất khả xâm phạm, nhiều người đã để tài sản làm của chung, ngõ hầu thoả mãn nhu cầu của các anh em nghèo túng trong cộng đoàn. Vì vậy, chúng ta không khỏi ngạc nhiên khi thấy sau khi xác quyết, các tín hữu “đã để mọi sự làm của chung” (Cv 2,44), thánh Luca viết thêm : “Họ đem bán đất đai và của cải, lấy tiền chia cho mỗi người tuỳ theo nhu cầu” (Cv 2,45). Và rồi, ở chương 4, thánh sử lại giải thích : “Trong cộng đoàn, không ai phải thiếu thốn, vì tất cả những người có ruộng đất hay nhà cửa đều bán đi, lấy tiền và đặt dưới chân các Tông đồ. Số tiền này được phân chia cho mỗi người tuỳ theo nhu cầu” (Cv 4,34-35).

Tiếp theo đó, tác giả cho biết trường hợp ông Banaba, một người sau này giữ vai trò khá quan trọng trong sinh hoạt của cộng đoàn^[5]: “Ông là sở hữu chủ một thửa đất, ông bán mảnh đất ấy đi, rồi đem tiền đặt dưới chân các Tông đồ” (Cv 4,37). Rõ ràng tác giả muốn giới thiệu ông như một tấm gương và một dẫn chứng điển hình của tình liên đới. Tuy nhiên, nếu tất cả các tín hữu đã bán hết tài sản và để mọi sự làm của chung, thì khi dâng cúng trọn vẹn tài sản cho cộng đoàn, ông Banaba cũng xử sự như bao nhiêu người khác thôi ? Hành động của ông đâu có gì ngoại thường và đáng nêu gương ? Và như vậy, tác giả cũng chẳng cần dẫn chứng trường hợp của ông như một mẫu gương điển hình ? 

 Tiếp theo là câu chuyện chẳng mấy tốt đẹp của Anania và Saphira (Cv 5,1-11). Trình thuật này cho thấy có một số thành viên của cộng đoàn không sống trung thực với niềm tin và cũng chẳng chân thành với anh em. Lỗi lầm của hai vợ chồng này không phải là “đã giữ lại một phần tiền, rồi đem phần còn lại đặt dưới chân các Tông đồ” (Cv 5,2). Thực ra, họ có quyền bán hay không bán thửa đất đó. Khi bán xong, họ cũng có quyền nộp tất cả hay chỉ nộp một phần thôi. Tông đồ Phêrô đã chất vấn Anania : “Khi đất còn đó thì nó chẳng là của anh sao ? Khi bán rồi thì anh chẳng có quyền sử dụng giá bán đó hay sao ? Tại sao anh lại hành động (lừa dối) như vậy ?” (Cv 5,4). Tội của hai vợ chồng này không hẳn là đã giữ lại một phần tiền bán đất, mà chính là âm mưu muốn đánh lừa các Tông đồ : làm như thể là họ đã dâng hiến trọn vẹn số tiền bán đất. Tội của họ không do việc sở hữu hay không sở hữu tiền của, mà ở chủ ý đánh lừa và nói dối.

Qua câu chuyện trên, chúng ta có thể đưa ra một kết luận đơn giản : nhiều tín hữu đã bán tài sản, rồi nộp tất cả cho cộng đoàn, nhưng không phải tất cả mọi tín hữu thuộc cộng đoàn Kitô hữu nguyên thuỷ đều hành động như vậy. Có người bán tài sản mà không nộp hết số tiền mình có. Một số người khác, được coi là tín hữu chân thành và gương mẫu, vẫn duy trì tài sản. Trường hợp của bà Maria, thân mẫu của thánh sử Marcô, là một thí dụ điển hình : bà vẫn giữ ngôi nhà riêng và còn dùng ngôi nhà này làm nơi hội họp cho các tín hữu (Cv 12,12).

Nói cách khác, trong cộng đoàn Kitô hữu tiên khởi, việc để tài sản làm của chung không phải là một sự kiện đồng loạt, đồng đều và toàn diện, do áp lực của quyền bính, của tổ chức hay một nguyên nhân ngoại tại nào. Đây hoàn toàn là một hành động tự nguyện, do tác động của niềm tin và biểu hiện cụ thể của tình liên đới. Nói rõ hơn, đây không phải là một chế độ “quân phân tài sản” hay “vô sản chủ nghĩa”, mà chỉ là hành động liên đới thực sự giữa những người cùng chia sẻ một đức tin và niềm hy vọng.

Việc chia cơm sẻ bánh này là hệ quả tất nhiên của hiệp thông trong đức tin. Dưới sức tác động của Thần khí, các tín hữu thực hiện nó qua nhiều dạng thức và mức độ khác nhau. Họ có quyền duy trì tài sản và đóng góp cho cộng đoàn tuỳ theo hảo tâm. Nhưng một số tín hữu đã quảng đại dâng hiến tất cả tài sản của mình cho cộng đoàn, như trường hợp của ông Banaba. Thánh Luca điển hình hoá và lý tưởng hoá “trường hợp đặc biệt này” như một nếp sống lý tưởng cho tất cả các Kitô hữu. Có lẽ vì vậy thánh nhân đã giản lược hoá thực tế phức tạp và đặc biệt đặt nổi những trường hợp điển hình để giới thiệu cộng đoàn Kitô hữu tiên khởi tại Giêrusalem như một mô hình lý tưởng cho tất cả các tín hữu ở mọi thời và mọi nơi. 
 

Còn nhiều bản văn tương tự, nhưng thiết tưởng chẳng cần phải trích dẫn thêm^[6]. Nhiều nhà chú giải Thánh kinh nghĩ rằng lối diễn tả của thánh Luca về việc để chung tiền cải của cộng đoàn đoàn hy hữu tiên khởi được gợi hứng từ đề tài về tình bằng hữu của văn hoá hy lạp. Viết cho các độc giả chịu ảnh hưởng của văn hoá này, thánh Luca muốn cho thấy lý tưởng cao đẹp của họ đã được thực hiện nơi cộng đoàn Kitô hữu tiên khởi. Trong viễn tượng đó, tính cộng đồng (koinônia) mà Tông đồ Công vụ đề cập trước tiên được nhìn dưới góc độ một cộng đồng tài sản, giống như những đòi hỏi tất yếu của tình bằng hữu theo quan điểm hy lạp.

Dưới cái nhìn của triết gia Aristote^[7], chẳng hạn, một đặc điểm của tình bằng hữu là để tài sản làm của chung. Dĩ nhiên động lực thúc đẩy họ từ bỏ tài sản riêng để cấu tạo một tài sản chung không phải là lý do pháp lý hay yếu tố chính trị nào đó. Ở đây, ông chỉ muốn nhấn mạnh là chúng ta chưa đạt tới tình bạn chân thành và đích thực nếu chưa thực sự chia sẻ với nhau về tài sản vật chất^[8].

Khi áp dụng lý tưởng bằng hữu nói trên vào cộng đoàn Kitô hữu nguyên thuỷ, thánh Luca đã cẩn thận để không trình bày cộng đoàn Kitô hữu chỉ như một cộng đoàn bằng hữu thuần tuý. Nếu các Kitô hữu sống lý tưởng bằng hữu, chính là do động lực và lý tưởng đức tin, chứ không chỉ thuần tuý thuộc lãnh vực nhân bản. Nói khác đi, lý do căn bản của việc chia cơm sẻ bánh này không chỉ do đòi hỏi của tình bằng bằng hữu, mà còn vì cùng chung một niềm tin. Người ta cũng không thể tách rời niềm tin này với niềm hy vọng nơi ơn cứu độ do Đức Kitô mang đến. Đối với cộng đoàn Kitô giáo nguyên thuỷ, một khi đã cùng chung một niềm tin và niềm hy vọng, đương nhiên phải chia sẻ tài sản vật chất với nhau. Như vậy, quyết định để chung tài sản nói trên chỉ là hệ luận tự nhiên của việc chia sẻ cùng một niềm tin và niềm hy vọng.

Để hiểu rõ hơn chiều kích và ý nghĩa tôn giáo của việc để tài sản làm của chung này, thiết tưởng cần phân tích thêm một xác quyết khác của Luca Cv 4, 34 : “Trong cộng đoàn, không còn ai phải thiếu thốn”. Xác quyết này hoàn toàn không chịu ảnh hưởng hay có âm vang của tình bằng hữu theo quan điểm hy lạp. Đúng hơn, đây là một trích dẫn từ sách Đệ nhị Luật 15,4. Theo nguyên bản, đây là một lời nhắn nhủ : “Ước mong sao giữa anh em không còn ai nghèo đói, bởi vì Đức Chúa chỉ chúc phúc cho anh em… nếu anh em thực sự nghe lời Ngài”. Nhưng các bản dịch sau này có khuynh hướng coi đây như một lời hứa : “Tuyệt đối giữa anh em không còn người nghèo khổ, vì Đức Chúa sẽ chúc phúc dồi dào cho anh em…”. Một vài bản dịch còn diễn tả rõ hơn ý nghĩa của lời hứa này : “Nếu anh em tuân giữ Luật lệ, sẽ không còn người nghèo khổ giữa anh em, vì Đức Chúa sẽ chúc phúc cho anh em…”.

Nói tóm lại, nguyên nhân sâu xa của việc để tài sản làm của chung này không phải chỉ nhằm thực hiện lý tưởng cao đẹp về tình bằng hữu theo quan niệm văn hoá hy lạp, mà trước hết và trên hết để thi hành huấn lệnh của Chúa về tình liên đới giữa những người cùng chung một niềm tin. Đây cũng là một dấu chỉ về tính đích thực của cộng đoàn : một cộng đoàn được nhìn nhận như là cộng đoàn Kitô hữu đích thực do sự kiện, giữa các thành viên, không còn một ai nghèo khổ.
 

Bản văn của Tông đồ Công vụ tiếp tục đề cập đến cộng đồng tài sản của các Kitô hữu tiên khởi, nhưng coi đó như kết quả tất nhiên của một sự hiệp thông thâm sâu hơn được trình bày qua diễn ngữ : tất cả cộng đoàn cùng chung “một tâm hồn, một ý nguyện”. Trong thư gởi giáo đoàn Philiphê, chúng ta đã gặp thấy diễn ngữ “một linh hồn” để diễn tả sự nhất tâm của các tín hữu trong việc chiến đấu cho Tin Mừng (Pl 1,27). Tuy nhiên, trong Tông đồ Công vụ, diễn ngữ này có một sắc thái tròn đầy và đặc biệt hơn. Thật vậy, thánh Luca không bằng lòng áp dụng cho các tín hữu diễn ngữ quen thuộc “một linh hồn” mà người Hy lạp thường sử dụng để diễn tả tình bằng hữu. Thánh sử đề cập trước hết “một con tim”, cùng với “một linh hồn”. Nếu để ý chúng ta sẽ thấy Luca có khuynh hướng cho thêm chữ “con tim” vào các bản văn của Tân ước^[9] có lẽ để nhấn mạnh hơn sắc thái “kinh thánh” nơi những diễn ngữ có nguy cơ bị hy lạp hoá. 

Hiểu như vậy, việc phân biệt “con tim” và “linh hồn” ở đây có lẽ không nên hiểu theo quan điểm nhân chủng học coi đó như hai thành tố khác biệt và bổ túc của con người. Có lẽ thánh Luca muốn sử dụng hai diễn ngữ khác biệt, diễn ngữ thánh kinh và diễn ngữ hy lạp, để diễn tả yếu tố thâm sâu và huyền nhiệm nơi cuộc sống của cộng đoàn Kitô hữu tiên khởi. Thánh nhân muốn giới thiệu sự đồng tâm nhất trí này như mô hình lý tưởng và hoàn thiện của Kitô giáo.
 

Nếu thiếu vắng yếu tố “đồng tâm nhất trí” này, lời kinh ca ngợi Thiên Chúa sẽ mất ý nghĩa tôn giáo, trở nên giả tạo và không thể hài lòng Đấng Tối cao. Người ta sẽ nghĩ gì về một ban hợp xướng nếu các ca viên không tôn trọng những qui tắc tối thiểu của luật hoà âm, mạnh ai nấy hét ? Cũng vậy, lời kinh của một cộng đoàn trong đó các thành viên bất hoà hay không đạt tới một sự đoàn kết tối thiểu… làm sao có thể nói lên trọn vẹn ý nghĩa tôn giáo ? Nói rõ hơn, những người con của Chúa chỉ có thể làm hài lòng Cha trên trời khi hiệp nhất và đoàn kết với nhau.

Chúng ta gặp nơi đây âm hưởng lời Đức Kitô nhắn nhủ trong Tin Mừng : “Nếu ở dưới đất, hai người trong anh em “tâm đồng ý hiệp” cầu xin bất cứ điều gì, Cha Thầy, Đấng ngự trên trời, sẽ ban cho” (Mt 18, 19). Chính vì vậy, Tân Ước thường quan niệm hành động tha thứ giữa người với người như điều kiện cần thiết để đón nhận ơn tha thứ của Thiên Chúa (xc. Mt 6, 12.14-15 ; Mc 11,25). Cũng từ đó, Đức Giêsu đòi hỏi phải giao hoà với anh chị em trước khi dâng lễ vật lên Thiên Chúa (Mt 5, 23-24).

Như vậy, sự “đồng tâm nhất trí” và chuyên cần cầu nguyện làm cho cộng đoàn nguyên thuỷ có một “tư cách nào đó” để trình diện với Thiên Chúa. Có lẽ đó là một trong những lý do tại sao cộng đoàn tiên khởi đã được giới thiệu như cộng đoàn lý tưởng cho tất cả cộng đoàn Kitô giáo ở mọi thời mọi nơi.
 

Qua những nhận định sơ lược ở trên, chúng ta có thể tạm tóm kết như sau về tính hiệp thông của cộng đồng Kitô hữu nguyên thuỷ ở Giêrusalem :

Thánh Phaolô tuy từ chối đi vào chi tiết về thời gian và cách thế Chúa tái lâm, nhưng nhiều lần đã đề cập đến biến cố này một cách khá tỉ mỉ. Trong thơ gởi giáo đoàn Corintô, chẳng hạn, thánh Tông đồ viết : “Thưa anh em, tôi xin nói với anh em điều này : thời gian chẳng còn bao lâu. Vậy từ nay những người có vợ hãy sống như không có ; ai khóc lóc, hãy làm như không khóc ; ai vui mừng như chẳng vui mừng ; ai mua sắm, hãy làm như không có gì cả ; kẻ hưởng dùng của cải đời này, hãy làm như chẳng hưởng. Vì bộ mặt thế gian đang qua đi” (1Cr 7,29-31).

Nhưng rồi thời gian cứ lặng lẽ trôi đi mà vẫn chẳng thấy Chúa tái lâm, lòng trông đợi của các tín hữu vì vậy bớt nôn nóng và cứ vơi dần theo dòng thời gian. Thánh Phaolô chỉ nhắn nhủ các tín hữu luôn tỉnh thức và sống tiết độ, bởi vì “ngày của Chúa sẽ đến như kẻ trộm vào ban đêm” (1Tx 5,2). Thánh Tông đồ cho biết trước khi Chúa tái lâm sẽ có một số hiện tượng của thời cánh chung và khuyên các tín hữu đề phòng “cơn sốt quang lâm” : loan tin thất thiệt về ngày Chúa đến, không chịu làm việc, chỉ ăn bám người khác. Và ngài kết luận với những lời đanh thép : “Nhân danh Chúa Giêsu Kitô, chúng tôi truyền dạy và khuyên nhủ những người ấy hãy ở yên mà làm việc để có của nuôi thân. Phần anh em, hãy làm việc thiện, đừng sờn lòng nản chí” (2Tx 3,12-13), nghĩa là hãy lao động để sống và để có khả năng giúp đỡ những người nghèo khổ^[12].

Tin Mừng theo thánh Gioan đưa ra một cái nhìn độc đáo về biến cố Chúa tái lâm : với mầu nhiệm Nhập thể, thực tại cánh chung “đã” bắt đầu một cách nào đó, nhưng “chưa” hoàn thành theo nghĩa tròn đầy. Qua Đức Kitô, sự sống đời đời đã được ban tặng như một món quà của tình thương, ai tin là bước từ bóng tối ra ánh sáng, từ cõi chết sang cõi sống. Như vậy, nói cho cùng, cuộc tái lâm đã khởi đầu, dù rằng nhãn quan trần gian không thấy.

Dần dần các tín hữu ý thức rõ hơn sự hiện hữu của một “thời gian Giáo hội”, khởi đi từ biến cố nhập thể của Đức Kitô và bao trùm thời gian rộng lớn cho đến ngày Chúa tái lâm. Khi viễn ảnh cuộc quang lâm được triển hạn tới một tương lai vô định, các cộng đoàn mới nghĩ đến việc tổ chức để tồn tại và để rao truyền Tin Mừng. Trong một mức độ nào đó, chúng ta có thể gọi mô hình của Giáo hội ở ba thế kỷ đầu tiên là “Giáo hội hiệp thông”(Koinonía). “Theo nghĩa rộng, Koinonía chỉ tình trạng của một người tham dự với người khác trong một việc gì đó. Một cách sâu xa hơn, Koinonía là cộng đoàn mà các tín đồ thiết lập cùng với Đức Kitô. Sau đó sẽ là cộng đoàn của các Kitô hữu với các yếu tố căn bản : đức tin, mình và máu Đức Kitô (1Cr 10,16 tt), Chúa Thánh linh (2Cr 13,13). Cuối cùng, đây là cộng đoàn của tất cả các Kitô hữu bởi các lý do nói trên : tham dự hay hiệp thông với Thiên Chúa, các Kitô hữu tham dự hay hiệp thông với nhau (xc 1Ga 1,3-7). Như vậy, hiệp thông là tình trạng viên mãn của đời sống Kitô giáo”^[13].

Danh từ “Koinonía” và nội dung của nó chắc chắn bao hàm sự “hiệp nhất”, nhưng khác biệt sâu xa với “đồng nhất” và “đồng loạt”. Giáo hội là một “hiệp thông” và “hiệp nhất”, nhưng “sự hiệp nhất của Giáo hội không phải là, và cũng không thể là đồng loạt. Không ai phủ nhận là, từ thời các giáo phụ, nhiều lần trong Giáo hội, nhất là tại Rôma, xuất hiện khuynh hướng hoà lẫn hiệp nhất với đồng nhất. Việc giản lược hiệp nhất với đồng nhất không thể chấp nhận được cả về phía Thiên Chúa, nguyên nhân hiệu quả tối cao của Giáo hội, cũng như về phía con người”^[14].

Những nghiên cứu gần đây cho thấy Giáo hội của mấy thế kỷ đầu đã nêu bật đặc tính hiệp thông huynh đệ trong cộng đoàn tín hữu. Yếu tố căn bản của hiệp thông này chính là Thiên Chúa, “nhờ Ngài anh em được mời gọi vào sự hiệp thông với Con Ngài” (1Cr 1,9). Nói theo ngôn ngữ của thánh Gioan, “chúng ta ở trong sự hiệp thông với Chúa Cha và với Con của Ngài, Đức Giêsu-Kitô” (1Ga 1,3). Chính Thánh Linh là Vị duy trì các Kitô hữu trong sự hiệp thông (2Cr 13,13 ; Pl 2,1). Do đó chúng ta không thể bước đi trong bóng tối, mà trong ánh sáng. Và bước đi trong ánh sáng có nghĩa là ở trong sự hiệp thông với Chúa, cũng như với nhau (Ga 1,6).

Suối nguồn của “hiệp thông Kitô giáo” là chính Chúa Ba Ngôi. Từ nơi đây phát sinh sự hiệp thông giữa các phần tử của cộng đoàn ở nhiều cấp độ khác nhau : tham dự vào ơn phúc của Tin Mừng (1Cr 9,23), dự phần vào mình và máu Đức Kitô (1Cr 10,16), chia sẻ ân sủng, thử thách và khổ đau của Đức Kitô, thông hiệp vào vinh quang và sự cứu độ của Ngài. Theo thánh Gioan, Chúa Cha, Đấng ban cho chúng ta Thần khí của Ngài qua Chúa Con, đòi hỏi các tín hữu phải sống sự hiệp nhất, tham dự và liên đới này. Ai nghĩ rằng mình hiệp thông với Ngài, mà không hiệp thông với anh chị em, đó là người nói dối (1Ga 1,6).

Từ đó chúng ta có thể rút ra một kết luận đơn giản : nếu các Kitô hữu hiệp thông với Thiên Chúa đương nhiên phải hiệp thông với nhau (1Ga 1,7). Sự hiệp thông này không phải chỉ ở trong lãnh vực tâm linh, mà cần được thể hiện qua những hình thức liên đới bên ngoài. Sự kiện để tài sản làm của chung, sống tình liên đới huynh đệ, cố gắng làm sao để trong cộng đoàn không ai phải thiếu thốn^[15] là một hình thức thể hiện sự hiệp thông này.

Nhìn một cách tổng quát, Giáo hội trong ba thế kỷ đầu tiên chỉ là một đàn chiên nhỏ, sống xa các trung tâm quyền bính : không thế lực, chẳng tiền tài và luôn bị đặt ra ngoài vòng pháp luật. Giáo hội bấy giờ thường xuyên phải đối phó với những khó khăn bên trong, cũng như bên ngoài. Từ bên trong, phải cố gắng hết sức để thoát khỏi áp lực của nhóm Kitô hữu bảo thủ gốc Do thái muốn trói ghì Kitô giáo trong vòng lễ giáo Môsê và muốn duy trì nghi thức cắt bì, bằng mọi giá. Nếu chấp nhận quan điểm này, vô tình Giáo hội đã phủ nhận giá trị cứu độ nơi niềm tin vào Đức Kitô và tính phổ quát của Tin Mừng.

Nhiều nghiên cứu gần đây cho thấy các cộng đoàn Kitô giáo đầu tiên gặp rất nhiều khó khăn trong việc thực hiện lý tưởng huynh đệ và đặt nổi vai trò của Đức Giêsu trong nhiệm cục cứu độ^[16]. Câu chuyện xích mích giữa nhóm Kitô hữu thiểu số gốc Hy lạp với nhóm Kitô hữu gốc Do thái, khi các bà goá thuộc nhóm thiểu số bị bỏ rơi là một bằng chứng điển hình về sự chia rẽ trong lòng cộng đoàn nguyên thuỷ (xc Cv 6,1-6). Biến cố Antiokía nói lên một xung đột khác thuộc bình diện thần học về quan niệm cứu độ hay tương quan giữa Tin Mừng với văn hoá (xc Gal 2,11-14).

Thư thứ nhất của thánh Phaolô gởi giáo đoàn Corintô cũng cho thấy những khó khăn trong việc thể hiện lý tưởng hiệp thông trong thực tại cuộc sống. Thánh Tông đồ đề cập đến hiện tượng các phe nhóm trong giáo đoàn (1,10-4,21), tố cáo trường hợp loạn luân (5,1-8), khiển trách việc kiện tụng nhau (6,1-11), lên án những người biến tự do hào hùng của Kitô giáo thành một thứ “tự do phóng túng” (6,12-20) hay tự cho mình là “mạnh” để gây nên gương mù cho những người “yếu đuối” (8,7-13). Tệ hơn nữa, có những người đã biến “bàn tiệc của Chúa” thành một cơ hội để ăn uống no say và tạo nên hiện tượng phân chia giai cấp một cách lộ liễu, đến độ “kẻ thì đói, người lại quá no say” (11,17-22). 

Từ bên ngoài, các Kitô hữu phải thường xuyên sống trong “tình trạng tử đạo” và phải đương đầu với sức tấn công ác liệt của ngoại giáo, cũng như của Do thái giáo. Chính quyền Rôma lúc đầu không đếm xỉa đến các Kitô hữu, vì họ nghĩ rằng đây chỉ là một hệ phái bé nhỏ nào đó của Do thái giáo thôi. Từ khi Kitô giáo công khai khẳng định bản sắc của mình thì đặc ân miễn trừ chấm dứt và những cuộc bách hại tàn khốc bắt đầu, đặc biệt dưới thời kỳ của các hoàng đế Nerô, Domiciano, Trajano và Adriano. Người ta tố cáo các Kitô là bọn người vô thần, không vâng lệnh hoàng đế và không theo truyền thống của cha ông. Kể từ đó Kitô giáo bị đặt ra ngoài vòng pháp luật và trong rất nhiều trường hợp, chỉ cần mang danh “Kitô hữu” là đã đủ lý do để bị bách hại.

 Nhiều tín hữu sống trong thái độ thường xuyên đợi chờ tử đạo, bởi vì bất cứ lúc nào họ có thể bị bắt và bị dẫn đến pháp đình. Đây là một cơ hội tốt để làm chứng cho niềm tin bằng chính cuộc sống, nhưng đây cũng hàm chứa nguy cơ chối đạo đối với những người nhát đảm hay có niềm tin èo uột.

Các tác giả Kitô giáo ở giai đoạn này vừa phi bác những lời kết án vô căn cứ, vừa chứng minh tính siêu việt của Kitô giáo. Tác giả của lá thư gởi Diogneto, chẳng hạn, đã diễn tả đời sống Kitô giáo ở thời đại đó như sau :

“Người Kitô hữu thực sự không phân biệt với những người khác do đất đai, tiếng nói, tập tục. Bởi vì các Kitô hữu không sống trong những thành thị riêng biệt, cũng chẳng có tiếng nói ngoại lai, hay có nếp sống khác biệt với những người khác, trái lại cùng sống trong những thành thị của người hy lạp hoặc người man di, tuỳ theo số phận của mỗi người. Các Kitô hữu hội nhập trong cách ăn mặc, lương thực và những điều kiện khác của cuộc sống theo phong tục của mỗi nước… Họ sống nơi quê hương của mình, nhưng như người ngụ cư. Tham dự vào mọi sinh hoạt như những công dân và phải chịu đựng tất cả như những ngoại kiều. Đối với họ, tất cả những vùng đất xa lạ là quê hương và mọi quê hương đều là vùng đất xa lạ. Lập gia đình như những người khác và cũng như những người khác sinh con đẻ cái, nhưng không bỏ rơi con cái. Chia sẻ bàn cơm với nhau, nhưng không chung phòng the. Ở trong thân xác, nhưng sống như không có thân xác… Tuân hành luật lệ thiết định, nhưng cuộc đời của họ vượt trên tất cả luật lệ”^[17].

Văn thể và nội dung của bản văn trích dẫn ở trên mang tính “hộ giáo”. Cũng như nhiều tác phẩm hộ giáo khác, tác giả đã giản lược vấn đề, lý tưởng hoá và phóng đại một vài sự kiện. Chính vì vậy, nên đặt bức hoạ lý tưởng và thơ mộng này trong khung cảnh hộ giáo đó. Để có một cái nhìn quân bình cần bổ túc bằng những dữ kiện lịch sử và các trần thuật khác nói về tình trạng khó khăn và căng thẳng trong lòng Giáo hội.
 

Xét về phương diện lịch sử, đời sống hiến dâng xuất hiện khá muộn lòng Kitô giáo và đóng vai trò chứng tá đặc biệt trong những giai đoạn lịch sử nhất định. Ở giai đoạn nguyên thuỷ của Kitô giáo, người ta chưa thấy bóng dáng các tu sĩ. Nhưng suốt dọc lịch sử Giáo hội sau này, mỗi lần Giáo hội gặp khủng hoảng về căn tính, chúng ta lại thấy xuất hiện những con người của lòng tin. Họ can đảm yêu cầu trở về nguồn và cổ võ sống theo những nguyên tắc Phúc âm đang bị bỏ quên hay ít nhất bị coi nhẹ do cám dỗ của quyền bính, tiền tài hay tiện nghi vật chất.

Suốt ba năm truyền đạo, Đức Giêsu tuyển chọn và đào tạo một số môn đệ để phục vụ công tác loan báo Tin mừng. Tuy nhiên, Ngài không lập Dòng tu và hiển nhiên không phải là tu sĩ theo nghĩa chặt. Cuộc sống của thầy trò Đức Giêsu cũng chẳng hề xây dựng theo mô hình một dòng tu, mặc dù tất cả các hình thức tu trì Kitô giáo sau này đều khơi nguồn từ nếp sống này.

Đức Maria và nhiều phụ nữ khác, những người đã đồng hành với Đức Giêsu tại Galilêa và tại Giêrusalem, là những người có gia đình. Chính các Tông đồ và các môn đệ tiên khởi cũng chẳng bao giờ tuyên khấn tuân giữ “ba lời khuyên Phúc âm”. Cộng đoàn Kitô hữu tiên khởi tại Giêrusalem quyết định sống triệt để lý tưởng hiệp thông và huynh đệ của Tin Mừng, nhưng cơ cấu tổ chức, cách thế sống và hoàn cảnh sống hoàn toàn khác biệt với cơ cấu các Dòng tu sau này.

Thánh Phaolô mặc dù không phải là tu sĩ, nhưng tự nguyện sống độc thân và cống hiến trọn cuộc đời cho sứ vụ loan báo Tin Mừng. Theo gương ông, đã xuất hiện trong Giáo hội sơ khai một số người nam và người nữ cương quyết sống độc thân vì Nước Trời^[19]. Trong cuốn Traditio apostolica (Truyền thống Tông đồ) do Hippolytus soạn năm 217 đã đề cập đến đến nghi thức đội lúp (velatio), biểu hiện của việc cung hiến trinh nữ. Lối sống của họ được cộng đoàn đánh giá cao và thường được các nhà minh giáo viện dẫn để minh chứng giá trị luân lý của Kitô giáo giữa một thế giới xa hoa, đồi truỵ. Mặc dù họ vẫn sống tại gia đình như những người khác, nhưng một số người hết sức đề cao đời sống độc thân, đến độ đánh giá thấp đời sống hôn nhân và lãng quên tính chất thánh thiêng của bí tích này. Để đề phòng nguy cơ này, thánh Clemente thành Rôma và Ignacio thành Antiokia thường nhắc nhở họ hãy khiêm tốn, đừng vênh vang, tự đắc, tự phu !^[20].

Kể từ hậu bán thế kỷ thứ III, hiện tượng khắc khoải kiếm tìm lối sống khổ hạnh và trinh khiết nở rộ, như một nếp sống được gợi hứng bởi Tin Mừng và như thái độ thường trực chuẩn bị tử đạo. Nhiều người chạy vào hoang địa để lẩn trốn vua quan bắt đạo và mặc dù cuộc bách hại đã chấm dứt, nhiều người trong số đó vẫn ở lại nơi sa mạc. Một số người trẻ đã nhìn thấy nơi đây một hình thức thể hiện “triệt để tính” của Tin Mừng, nên vẫn tiếp tục bỏ làng mạc đi tìm các ẩn sĩ. Độc thân được coi như kết ước của cuộc hôn nhân huyền nhiệm với Đức Kitô để đưa con người vào đời sống các thiên thần. Một vài trường hợp họ quy tụ nhau thành nhóm nho nhỏ, tuy nhiên nếp sống này vẫn chưa mang dáng dấp và cơ cấu cộng đoàn của những đan viện sau này.

Bối cảnh xã hội và chính trị thay đổi tận gốc rễ kể từ tiền bán thế kỷ IV. Với Chiếu dụ Milanô năm 313, hoàng đế Constantinô tuyên bố chấm dứt cuộc bách hại. Giáo hội bắt đầu được sự bảo trợ của các hoàng đế Rôma và Kitô giáo nghiễm nhiên trở thành quốc giáo, với những đặc quyền, đặc lợi và thách đố tất nhiên của nó.

Biến cố năm 313 đánh dấu một khúc quanh quan trọng trong lịch sử của Giáo hội. Từ đó đến nay, người ta đã và đang tranh luận rất nhiều về ý nghĩa tôn giáo của nó. Có những người triệt để đề cao giá trị xã hội và tôn giáo của biến cố nói trên. Họ coi đây một hồng ân của Thiên Chúa. Sử gia Eusebiô gọi nó là một biến cố hồng phúc và xem hoàng đế Constantinô như Môsê thứ hai. Nếu ngày xưa Môsê đã giải phóng dân tộc Do thái khỏi ách nô lệ của Ai cập, vào đầu thế kỷ IV, chính Constantinô đã là người giải phóng các Kitô hữu khỏi tình trạng bách hại. Chính vì vậy, hoàng đế phải được nhìn nhận như là Môsê mới, vì chính ông là người đã giải phóng Kitô giáo khỏi tình trạng bách hại và áp bức.

Một số người khác lại nhìn biến cố trên với cặp mắt bi quan : kể từ biến cố này chấm dứt tinh thần tử đạo, chiều kích hiệp thông và viễn tượng cánh chung. Giáo hội có nguy cơ bị tiền bạc, chức quyền, những dễ dãi và tiện nghi trần thế làm biến chất. Tính hiệp thông và bình đẳng giữa những người cùng chung một đức tin và một phép rửa dần dần trở thành chuyện không tưởng. Kể từ đó ngay trong lòng Giáo hội đã nảy sinh những phân biệt sâu thẳm giữa giàu – nghèo, quan – dân, trên – dưới, trí thức – ngu dân, giáo sĩ – giáo dân… Có lẽ đó là một trong những lý do khiến một số Kitô hữu đã nhân danh lý tưởng Tin Mừng quyết liệt khản kháng những thoả hiệp chính trị mà họ cho là thoái hoá hay lạc hướng.

Nhiều cuộc tranh luận đã xảy ra giữa lòng Giáo hội để xác định vai trò của các Kitô hữu đối với xã hội trần thế. Tư tưởng chủ đạo của thời đó cho rằng các các Kitô hữu phải tích cực hội nhập vào cơ chế chính trị, kinh tế, hành chánh và phải cầm vũ khí để bảo vệ một đế quốc đã trở thành đất nước của chính mình. Hành động dấn thân bảo vệ đế quốc này cũng được hiểu như một hành động tự vệ để bảo đảm an ninh, trật tự, văn minh và hoà bình.

Một số thách đố mới của thời đại được đặt ra cho lương tâm của các Kitô hữu. Một mặt, họ phải rao giảng tình thương và công lý chống lại bạo lực và bất công, mặt khác họ lại phải nhân danh tình thương để sử dụng chính bạo lực, ngõ hầu bảo vệ công lý và hoà bình ( !). Hơn thế nữa, họ quan niệm việc dấn thân phục vụ và bảo vệ cơ cấu chính trị, kinh tế, xã hội là một trách nhiệm của đức ái. Họ chỉ trích những người “chủ hoà” là ích kỷ và là ký sinh trùng của xã hội, bởi vì hưởng thụ những lợi ích của xã hội, nhưng lại không can đảm cầm gươm giáo bảo vệ nó. Theo họ, có hai hình thức vi phạm công lý : một mặt là làm một hành động bất công, mặt khác là không trợ giúp các nạn nhân của bất công. Nếu giáo huấn bất bạo động của Bài giảng trên Núi cấm chúng ta sử dụng võ lực, thì giới răn yêu thương lại đòi hỏi chúng ta phải bảo vệ, trong mức độ có thể, những ai đang lâm nguy. Như vậy, phải chăng chiến tranh tự vệ không những được phép, mà còn cần thiết ?

Có những người khác nhất định không chấp nhận bất cứ giải pháp thoả hiệp nào có nguy cơ làm băng hoại tính nhất quán của niềm tin Kitô giáo. Họ muốn thực hiện trọn vẹn Bài giảng Trên Núi và mô hình của Giáo Hội thời sơ khai. Chính vì vậy, họ quyết định rời bỏ làng mạc và thành thị của đế quốc để đi vào hoang địa, ngõ hầu sống trọn vẹn lý tưởng của Tin Mừng. Hình thành một phong trào các ẩn sĩ, rất đa diện và phong phú, trong các sa mạc ở Ai Cập và Tiểu Á. Paul Christophe nhận định : “Đời sống đan tu tiếp nối thời tử đạo và xét về nhiều phương diện, lý tưởng đan tu khai sinh như một phản ứng chống lại những thoả hiệp không thể tránh được mà Giáo hội thời Constantino đành phải chấp nhận”

Nếu quan sát kỹ sự việc, chúng ta có thể nói phong trào ẩn sĩ vào đầu thế kỷ IV là một phản kháng chống lại việc “kết hôn” giữa hàng giáo phẩm với đế quốc Rôma và đòi hỏi sống triệt để tinh thần Tin Mừng như các cộng đoàn nguyên thuỷ. Chính vì muốn sống lý tưởng Tin Mừng một cách trong sáng và trọn vẹn, nhiều Kitô hữu đã tình nguyện rời bỏ gia đình, quê hương, thành thị và những tiện nghi, dễ dãi của một Giáo hội đang trở thành “quốc giáo” để đi vào miền hoang sơ của sa mạc. Hành động rời bỏ xã hội để sống ẩn dật nơi hoang địa đã nói lên rằng, theo cái nhìn của họ, trong một Giáo hội trở thành giàu sang và quyền thế… khó có thể tiếp tục sống lý tưởng đẹp về nếp sống đơn giản, huynh đệ, hiệp thông và trọn vẹn tín thác nơi Cha trên Trời như các tín hữu tiên khởi^[21].

Trong giai đoạn khai mở của đời sống ẩn sĩ này, tất cả chỉ là những bước chập chững kiếm tìm và thí nghiệm. Chưa một ai được hướng dẫn hay có một ý niệm rõ rệt về cuộc sống tu hành Kytô giáo trong sa mạc. Thánh Antôn (+356) và các ẩn sĩ tiên khởi đã can đảm khai mở một hình thức độc đáo để sống ơn gọi Kitô giáo. Với thời gian, các vị đã trở thành người hướng lộ cho phong trào ẩn sĩ rộng lớn. Nhiều Kitô hữu đã theo chân các vị, giã từ thôn xóm, thành thị và một Giáo hội đang được cơ cấu hóa để dấn thân vào cuộc sống ẩn tu. Thế rồi, nhiều túp lều nho nhỏ tiếp tục dựng lên chung quanh chiếc lều của các vị được tôn làm sư phụ. Vô hình trung, “nếp sống tu trì” được hình thành giữa sa mạc hoang vu. Chỉ ở sa mạc Nitrie mà thôi, người ta ước tính có tới 5000 đan sĩ. Có người đã diễn tả một cách thậm xưng là “sa mạc đã trở nên thành thị và đêm đêm, khắp sa mạc mênh mông, văng vẳng lời kinh nguyện”^[22].

Trong giai đoạn khởi đầu này, mỗi tu sinh được tự do chọn “thầy” và chọn cách thế tu hành. Hình thức thể hiện ơn gọi và nếp sống cộng đoàn, với những luật lệ, kỷ luật, khuôn thước… quen thuộc trong cuộc sống tu trì hôm nay… chưa xuất hiện. Vai trò của người thầy được đặc biệt đề cao : mỗi tu sinh thường được đặt dưới sự hướng dẫn của một “sư phụ” và phải tuyệt đối vâng phục, tuân theo mệnh lệnh và những lời chỉ giáo của thầy. Trong một số trường hợp, một số hình thức khổ chế và mệnh lệnh, có vẻ nghịch lý và ngày nay thường cho là phi nhân bản, được sử dụng như một phương tiện tôi luyện và thanh luyện các tu sinh.

Các ẩn sĩ cũng thường linh động và dễ dàng trong việc thâu nhận môn sinh. Cũng chưa có hiến chương, giới luật hay điều lệ nào xác định về trình độ văn hóa, điều kiện xã hội, và ngay cả đời sống luân lý dĩ vãng của ứng sinh. Đại đa số là các nông dân ít học và duy ý chí, nhưng nhiệt thành và chân chất. Đòi hỏi duy nhất được đặt ra cho mỗi thụ huấn sinh là ước nguyện chân thành dấn thân vào cuộc sống ẩn dật với trọn niềm tin, tình yêu, ý chí và niềm tín thác nơi Thiên Chúa. Chính sa mạc vừa là miền “đất hứa”, vừa là môi trường đào tạo và mảnh đất “thử lửa” sẽ tôi luyện người chân tu.

Tại một số địa phương bắt đầu xuất hiện những xung đột và căng thẳng gay gắt giữa giáo quyền với phong trào đan sĩ. Một vài đấng bản quyền kết án hay ít nhất lo ngại về tính phản kháng, tính độc lập và những thực hành đời sống Kitô giáo không mấy truyền thống của các đan sĩ. Tình trạng căng thẳng đến độ các giám mục phải triệu tập Công đồng địa phương để giải quyết vấn đề. Tuy nhiên, lịch sử cũng cho chúng ta thấy mối tương quan biện chứng giữa hành động “phản kháng” của các phong trào canh tân chống lại nguy cơ đánh mất bản chất của một tôn giáo được cơ cấu hóa và khả năng của Giáo hội cơ cấu để tái “thuần hóa” và cơ chế hóa các phần tử ly khai hay phản kháng.

Rất nhiều cố gắng được đưa ra để giảm nhẹ những căng thẳng giữa hàng giáo phẩm và phong trào đan tu. Thánh Pacôme đã cố gắng tạo một cơ cấu tối thiểu cho đời tu, bằng cách đặt nổi chiều kích cộng đoàn và đòi hỏi người tu sinh phải có ơn gọi sống đời cộng đoàn. Vì vậy, cộng đoàn tu trì của Pacôme có đường hướng và kỷ luật rõ rệt hơn. Các tu sĩ phải sống theo quy luật và hướng đi của cộng đoàn chứ không thể tự do tổ chức cuộc sống và hình thức sống như các ẩn sĩ thời sơ khai. Linh đạo thánh Pacôme đặc biệt đề cao vai trò của cộng đoàn : tất cả cho cộng đoàn, chính Chúa điều khiển cộng đoàn và cũng chính Ngài là mục đích của cộng đoàn. Mỗi cộng đoàn có bề trên và quyền bính của bề trên cũng được luật lệ qui định. Đan sĩ phải biết nhìn thấy ý Thiên Chúa qua hiến luật và quyết định của vị phụ trách để sống thanh thản.

Theo linh đạo của thánh Pacôme, mục đích của lời khấn khó nghèo, chẳng hạn, không phải là làm cho người tu sĩ nên bần cùng, mà chủ ý làm phong phú đức ái trong cộng đoàn và làm triển nở tình hiệp thông huynh đệ. Vì vậy, tinh thần khó nghèo không phải chỉ nhằm đòi hỏi mỗi cá nhân từ bỏ quyền tư hữu, mà chủ ý giúp cộng đoàn sống trong bầu khí huynh đệ chân thực và phong phú hóa sự hiệp thông giữa anh em.

Điểm quan trọng nhất trong tinh thần khó nghèo theo linh đạo của thánh Pacôme không chỉ là từ bỏ tiền của, mà chối từ cả quyền sở hữu hầu phong phú hóa sự liên kết với Thiên Chúa và làm triển nở mối hiệp thông huynh đệ với các thành viên trong cộng đoàn. Chính vì vậy, người kế vị của thánh nhân đã lưu ý các tu sĩ rằng tài sản của tu viện là của Thiên Chúa và phải sử dụng nó theo ý nghĩa đích thực của nó : “Tất cả tài sản trong cộng đoàn không phải là tài sản của anh em hay tài sản của cha mẹ của anh em, nhưng là của Đức Kitô, Đấng đã mời gọi chúng ta sống trong cộng đoàn với nhau và đã ban cho chúng ta những tài sản tùy theo nhu cầu và theo lượng từ bi, nhân hậu của Ngài”.
 

Basiliô cũng đề cao tính cộng đoàn của đức vâng phục. Mục đích của vâng phục là từ bỏ con người cũ và những kế hoạch của riêng mình ngõ hầu thanh thản bước theo Đức Kitô. Trước hết, các đan sĩ phải vâng phục thánh ý của Thiên Chúa được biểu lộ qua các giới răn trong Thánh Kinh. Tiếp đến, phải nghe theo lời dạy bảo của người khác, khi những điều truyền dạy này hòa hợp với giới răn của Chúa. Ngay cả những anh em nhỏ bé nhất trong cộng đoàn cũng có thể sửa dạy chúng ta.

Dĩ nhiên, bề trên luôn đóng vai trò quan trọng trong đời sống cộng đoàn, nhưng thánh Basiliô quan niệm bề trên như “con mắt” chứ không phải là “đầu” của cộng đoàn. Chính Đức Kitô mới đích thực là đầu của cộng đoàn. Các bề trên chỉ có nhiệm vụ giúp cộng đoàn nhận định đúng đắn chương trình của Thiên Chúa và hướng dẫn cộng đoàn thực hiện chương trình đó. Nói khác đi, linh đạo Basiliô đặt vâng lời trong chiều hướng kiến tạo hiệp thông trong cộng đoàn và viện phụ được quan niệm như nhân tố quan trọng để xây dựng sự hiệp thông đó.   

Khi đời sống tu trì được du nhập vào Tây phương, thánh Biển Đức biến đan viện thành “Trường học phụng sự Thiên Chúa”, nơi mà các đan sĩ học tập để lớn lên trong tình yêu Chúa, với tinh thần vâng phục vui tươi. Thánh nhân coi đức vâng phục như phương thế để thực tập đức khiêm nhường và phân chia các cấp độ vâng phục khác nhau trong tương quan với đức khiêm nhường. Vai trò của viện phụ được đặc biệt đề cao : tu sĩ phải vâng lời viện phụ, vì viện phụ là tôn sư hướng dẫn tiến trình tu đức và đặc biệt là hiện thân của Đức Kitô. Đức vâng phục của các tu sĩ không chỉ giới hạn ở việc tuân giữ điều viện phụ truyền mà phải cố gắng làm sao hòa hợp ý của mình với ý của viện phụ.

Quan niệm tu đức này được diễn tả rõ rệt qua ba lời cam kết của đan sĩ : vĩnh cư, hoán cải và vâng phục. Lời khấn “hoán cải” nhấn mạnh đến việc tuân giữ luật lệ riêng của Dòng, trong khi đó lời khấn “vâng lời” chủ ý hướng về cá nhân của viện phụ, được trình bày như người thầy hướng dẫn đời sống tu trì và, hơn thế nữa, người đại diện Chúa. Cuối cùng, lời khấn vĩnh cư được quan niệm như chìa khóa mở lối vào cuộc sống đan tu và là một đóng góp to lớn cho nền văn hóa Tây phương thời bấy giờ.

Tu luật Biển Đức cũng triệt để khai triển chiều kích hy sinh bỏ mình của đức vâng lời. Phêrô đáng kính đã trình bày đan sĩ như người nô lệ của đan viện trưởng. Trong bối cảnh của chế độ nông nô, quan niệm tu đức này có thể góp phần nâng cao phẩm giá của các nông dân, nhưng lại gắn chặt đức vâng lời với chế độ phụ hệ và biến các đan viện phụ thành một “ông lãnh chúa”. Nghi thức khấn dòng, chẳng hạn, đã bắt chước cử chỉ của người chư hầu “hoàn toàn phó thác” cho ông lãnh chúa, với hai bàn tay chấp lại trong hai bàn tay của lãnh chúa.

Khung cảnh văn hóa và xã hội Âu châu vào thế kỷ XII-XIII –với bầu không khí sinh động và khoảng trống tự do của các Công xã, các trường Đại học cũng như các Công đồng miền– đã cho phép các Dòng Hành khất khai triển chiều kích hiệp thông và vai trò sứ vụ của đời sống tu trì. Thánh Đa Minh, chẳng hạn, đề cao tương quan huynh đệ và gọi tu sĩ là “anh em”. Bề trên được quan niệm như một người anh em giữa các anh em khác (prius inter pares), được cộng đoàn tuyển chọn để đảm trách công tác chung. Các tu sĩ Đa Minh chỉ khấn vâng lời Bề Trên Tổng Quyền chiếu theo hiến pháp. Tuy nhiên Bề trên Tổng quyền dòng Đa Minh không nắm trong tay tất cả quyền hành. Thể theo nguyên tắc phân quyền, hiến pháp đã dự trù nhiều cấp độ chức vụ và quyền bính khác nhau. Ở mỗi cấp độä, các bề trên luôn luôn phải lấy quyết định với ban cố vấn và tham khảo ý kiến cộng đoàn trong những quyết định quan trọng.

Theo ý nghĩa đó, lời khấn tuân phục không có nghĩa là vâng phục ý muốn của một cá nhân hay một quyền bính nào, mà được lồng trong nhiệm vụ kiếm tìm thực thi Thiên Ý, trung thành với Tin Mừng và sứ vụ của cộng đoàn. Linh mục Timothy Radeliffe, cựu Bề trên Tổng quyền dòng Đa Minh, giải thích : “Trong truyền thống Đa Minh, việc lệ thuộc lẫn nhau trong đức tuân phục hỗ tương được đánh dấu bởi sự căng thẳng giữa hai đặc điểm này : dâng hiến hoàn toàn cuộc đời cho Dòng và tìm kiếm sự đồng thuận dựa trên thảo luận, thái độ chú ý lắng nghe và tôn trọng nhau (…). Tuân phục chủ yếu không phải là việc một anh em hoặc một chị em tuân theo ý muốn của bề trên. Bởi vì tuân phục là cách diễn tả tình huynh đệ của chúng ta đối với nhau, biểu lộ cuộc sống chia sẻ chúng ta trong Dòng, cho nên nó phải xây dựng trên nền tảng đối thoại và thảo luận. Người ta thường đặt nổi ý nghĩa nói trên bằng chiếu tự obedire, một từ xuất phát từ động từ ob- audire, nghĩa là nghe. khởi đầu của tuân phục đích thực, chính là khi chúng ta dám để cho các anh chị em của chúng ta nói và chúng ta nghe họ “^[23].

Như vậy, tuân phục trước tiên là biết lắng nghe Giáo hội, lắng nghe Hội dòng, lắng nghe anh chị em, lắng nghe những thách đố của thời đại và nhất là lắng nghe lời mời gọi của Thánh Linh. Đối diện với lời mời gọi của Thiên Chúa và sứ vụ của Hội dòng, tất cả thành phần của cộng đoàn, bề trên cũng như bề dưới, đều phải vâng phục.
 

Chính trong viễn tượng đó mà quyền bính thường tập trung vào trung ương : tất cả chức vụ đều do Trung ương bổ nhiệm, chứ không do anh em chọn lựa. Tương quan chiều ngang bị giảm tới mức tối thiểu, để nhường chỗ cho tương quan chiều dọc. Tính hiệu năng được đặt nổi, nhưng tính huynh đệ và bình đẳng bị giảm thiểu. Trong một số trường hợp, các tu sĩ còn phải bày tỏ lương tâm với bề trên và tập luyện để nhìn thấy ý Chúa thể hiện qua ý của bề trên.

Có thể nói đại đa số các Hội dòng thành lập trong mấy thế kỷ gần đây đều có xu hướng đề cao đức vâng lời theo chiều hướng này. Thần học tu đức cũng không ngừng lập đi lập lại quan niệm “vâng lời tối mặt, vâng lời như xác chết” hay “vâng lời bề trên như vâng lời Chúa”. Những lối nói này có thể gây ngộ nhận và có hiệu quả tiêu cực. Vâng lời tối mặt có thể hiểu là vâng lời mù quáng và như vậy biến người tu sĩ thành người cuồng tín, những người máy hay vị thành niên ! Nếu tu sĩ đã trở thành “như xác chết” thì hành vi vâng phục của họ đâu còn giá trị nhân linh nào không ? Cuối cùng, khi cho rằng “vâng lời bề trên như vâng lời Chúa” phải chăng vô tình người ta đã tiếm quyền và ngạo mạn ?

Kể từ đầu thế kỷ IV, lịch sử của đời sống tu trì quyện lẫn với lịch sử của chính Giáo hội, với những thăng trầm và biến đổi tất nhiên của cuộc sống. Trong suốt chiều dài lịch sử, một số Hội dòng kỳ cựu mất sức sống và tàn lụi dần, trong khi đó, dưới tác động của Thánh linh,, nhiều Hội dòng mới xuất hiện giúp Giáo hội trả lời cho những thách đố mới. Những kinh nghiệm tu trì và hình thức đa diện để thể hiện lý tưởng Phúc âm này đã phong phú hóa gia tài tinh thần của Giáo hội. Hồng y Newman đã nhận định sâu sắc và thâm thúy : “Điều mà Giáo hội đã chiếm hữu một lần, Giáo hội sẽ không để đánh mất. Giáo hội không bỏ gia tài cũ, mà phong phú hóa nó. Giáo hội không từ giã thánh Biển-đức để tìm thánh Đa-minh, cũng chẳng bỏ các đan viện để lập các Đại học. Giáo hội duy trì trong lòng mình thánh Biển-đức và thánh Đa-minh, đồng thời đang trở thành mẹ của thánh Y-nhã”.

Có lẽ đó là ba định hướng chính trong nếp sống tu trì Kitô giáo vào thời của hồng y Newman. Nhưng lịch sử tu trì của Kitô giáo đã không dừng lại ở đấy. Luôn xuất hiện những linh đạo mới để trả lời cho những thách đố và nhu cầu đặc biệt của Giáo Hội. Một số linh đạo mới, như Charles de Foucault và Teresa de Calcuta chẳng hạn, đề cao sứ vụ làm chứng, một cách âm thầm và khiêm tốn, bằng chính cuộc sống đơn nghèo và không quyền thế. Họ sống hoà đồng với dân chúng trong khu lao động và đảm nhận những nghề thấp kém nhất như làm công nhân, làm thợ, bán báo, chăm sóc người già…

So với nam giới, nếp sống tu trì của nữ giới đơn điệu và biến đổi rất chậm. Kể từ thế kỷ IV, ngay trong các sa mạc ở miền Cận Đông, đời sống tu trì của nữ giới được đánh dấu bởi các lời khấn và luật nội cấm. Hình thức tu hành đơn điệu này được duy trì cho đến cuối thế kỷ XIX. Mọi ước vọng và dự phóng hoạt động tông đồ đều bị vô hiệu hóa, bởi vì Rôma chỉ cho phép phụ nữ sống đời dâng hiến bên trong khu nội cấm.

Thánh Phanxicô de Sales và thánh nữ Jeanne de Chantal quyết định lập một Dòng nữ chuyên trách công tác thăm viếng các bệnh nhân và người nghèo ngay tại tư gia của họ, nhưng vì những khó khăn không thể vượt qua của giáo luật, nên đành phải chấp nhận qui tụ các bệnh nhân hầu như vào trong một tu viện. Để tránh những khó khăn này, nhiều nhóm khác đành chấp nhận từ bỏ lời khấn để sống ơn gọi phục vụ giữa lòng đời. Đó chính là trường hợp của các chị Ursulines của Angèle Merici hay Nữ tử Bác ái của Vincent de Paul.

Từ đầu thế kỷ XX, đặc biệt từ sau thế chiến thứ 2, xuất hiện ít nhất hai chiều hướng tu trì mới. Trước hết là hình thức “Tu hội đời”. Đây là một cách thế mới để sống đời dâng hiến trong môi trường, điều kiện và hoàn cảnh đặc biệt của thời đại. Trong một mức độ nào đó chúng ta có thể nói, hiện tượng “Tu hội đời” biểu hiện tính năng động, đa diện và phong phú của Thần khí giữa thời đại tục hóa và giải trừ Kitô giới, với tất cả sự phong phú, phức tạp và nhiêu khê của nó. Thứ đến là hiện tượng tái xuất hiện hình thức ẩn sĩ trong mấy thập niên gần đây, dưới dạng thức đơn tu hay với những nhóm nhỏ. Khuynh hướng chiêm niệm và chiều sâu tâm linh được đặt nổi. Phảng phất nơi đây, người ta nhìn thấy dáng vẻ của các ẩn sĩ Kitô giáo thời sơ khai và phong thái của các thiền sĩ Đông phương.
 

Người ta vẫn gán cho văn hào André Malraux một câu nói thời danh : “Thế kỷ XXI sẽ là tâm linh hoặc sẽ chẳng là gì cả”^[25]. Và khi trả lời cuộc phỏng vấn của tạp chí Preuves vào đầu thập niên 40’, ông xác định rõ hơn : “Vấn đề cốt yếu của cuối thế kỷ (XX) sẽ là vấn đề tôn giáo – dưới một hình thức khác với hình thức mà chúng ta biết, cũng như Kitô giáo đã hoàn toàn khác so với các tôn giáo cổ xưa”.

Số đặc biệt của tạp chí “Le Monde des Religions” (Thế giới Tôn giáo) về chủ đề : “Tại sao thế kỷ XXI là tâm linh ?” cho thấy hiện tượng khởi sắc về tôn giáo dưới mọi hình thức và ở mọi nơi, trong thập niên vừa qua. Nếu ở thế kỷ XIX, nhiều người nghĩ rằng khoa học kỹ thuật sẽ giải quyết mọi vấn đề và ánh sáng khoa học sẽ phá tan không những mây mù mê tín, mà ngay cả niềm tin tôn giáo, thì những biến cố dồn dập ở cuối thế kỷ XX như một gáo nước lạnh dội vào niềm tin và niềm hy vọng mà nhân loại đã từng đặt nơi khoa học, nơi tiến trình hiện đại hóa cũng như nơi xã hội chủ nghĩa. Thật vậy, chưa bao giờ nhân loại tiến bộ như hôm nay, nhưng xem ra chưa bao giờ con người khốn khổ, âu lo như trong thời đại chúng ta. Khoa học kỹ thuật đã giải phóng con người khỏi một số vong thân và vòng kim cô nghiệt ngã của thiên nhiên, nhưng đồng thời lại tạo nên những vong thân và lệ thuộc mới. Tình trạng khủng hoảng và sự sụp đổ của các nước XHCN Đông Âu đã dẫn đến sự hiện tượng tê liệt của các phong trào xã hội trên thế giới. Xác quyết và niềm hy vọng của nhiều người nơi lý tưởng xã hội đã bị khủng hoảng trầm trọng.

Nếu toàn cầu hóa đã góp phần tích cực trong việc phát triển kỹ thuật, tăng trưởng kinh tế và khả năng giúp các nước nghèo thoát khỏi tình trạng nghèo đói, thì chính nó đang gây nhiều căng thẳng, thiệt thòi và khổ nhục cho những nước nghèo cũng như những người bị thua thiệt. Đối với nhiều người hôm nay, đây là một hệ thống xem ra hoạt động tốt trong lãnh vực sản xuất, công nghệ thông tin và dịch vụ, nhưng lại quá nghiệt ngã, vô tâm và tàn nhẫn đối với con người. Nó đang làm giàu cho những người giàu và những người có trình độ cao, nhưng lại làm suy giảm một cách đáng lo ngại mức sống của những người nghèo và những người bị loại trừ ! Phải chăng chúng ta đang sống trong một tình trạng kỳ lạ mà Ralf Dahrendorf gọi một cách mỉa mai : “Vĩ mô thành công và vi mô khốn cùng” ?

Chính trong bối cảnh đó, tôn giáo đã trở lại để lấp đầy nỗi cô đơn, trống rỗng và thất vọng của con người hôm nay. Nhà xã hội học Edgar Morin nhận định : “Tìm lại căn tính và việc tìm kiếm tâm linh biểu lộ cùng một khát vọng vượt qua kỹ thuật chủ nghĩa, duy vật chủ nghĩa, kinh tế chủ nghĩa, tính tầm thường. Nhiều sự phân cực trong thế giới Tây phương, với cách thức đôi khi ngây thơ hoặc vụng về, nhưng với cùng một ý thức mập mờ rằng thế giới kỹ thuật hóa, duy vật hóa, kinh tế hóa, ích kỷ hóa của Tây phương, làm cho con người phải đau khổ trong phần sâu thẳm nhất của chính mình, nơi tận linh hồn và tâm trí chúng ta.

Ở những vùng khác của thế giới hôm nay, hiện tượng Tây phương hóa, việc tiêu chuẩn hóa, sự đánh mất niềm tin nơi tiến trình tiến bộ trong tương lai đã dẫn đến quyết định trở về với các nguồn gốc có căn tính tôn giáo, đạo đức, quốc gia. Vì thế, trong thế giới Hồi giáo, người ta không ngạc nhiên trước sự thành công của những người Hồi biết thực thi những hành động liên đới giữa các xã hội ích kỷ và thối nát”^[26].

Cuộc thăm dò do tạp chí “Thế giới Tôn giáo” tổ chức với sự cộng tác của France Inter cũng cho thấy quan điểm của người Pháp trước hiện tượng thức tỉnh tôn giáo hiện nay. Chúng ta biết rằng quê hương của cuộc Cách mạng 1979 là nơi mà hiện tượng tục hóa và sự phân cách giữa Nhà nước với Giáo hội đã xảy ra một cách triệt để và nghiệt ngã nhất, nhưng đại đa số người Pháp hôm nay lại cho rằng tôn giáo đang chiếm một chỗ quan trọng hơn mười năm trước đây, trong thế giới (56%) cũng như ngay tại nước Pháp (45%). Bản thăm dò cũng cho biết 78% người Pháp được hỏi ý kiến nghĩ rằng tôn giáo thuộc về nhu cầu thiết yếu của con người và sẽ không biến mất, cho dù có thể bị biến đổi. 41% người thăm dò còn cho rằng chiều kích tôn giáo và tâm linh rất quan trọng cho sự thành công cá nhân.

Như vậy, phải chăng “lời tiên tri của André Malraux đang thành hiện thực : “Vấn đề cốt yếu của cuối thế kỷ (XX) sẽ là vấn đề tôn giáo – dưới một hình thức khác với hình thức mà chúng ta biết, cũng như Kitô giáo đã hoàn toàn khác so với các tôn giáo cổ xưa”. Nếu như vậy, đời sống tu trì mang ý nghĩa nào và đóng góp gì vào việc trả lời cho những khát vọng của thời đại ?

Tập sách nhỏ “Những nẻo đường tâm linh” muốn giới thiệu một số linh đạo Công giáo. Đây là kết quả của những buổi thuyết trình do các sinh viên Trung Tâm Học vấn Đa Minh, lớp thần IV, niên khoá 2005-2006, cùng một vài anh em của niên khoá 2004, 2005 thực hiện. Chúng tôi cho ấn hành dưới hình thức lưu hành nội bộ, để làm tài liệu tham khảo. Chính vì vậy, nó mang những giới hạn và khiếm khuyết tất nhiên về mặt nội dung cũng như hình thức.

Người xưa nói : văn là người. Đọc qua những bài dưới đây người đọc càng thấy rõ điều đó. Tuy nhiên, chúng tôi quyết định giữ nguyên cách hành văn của mỗi bài và trân trọng nét cá biệt của mỗi cộng tác viên, mặc dù biết rằng như vậy sẽ làm tổn thương đến sự đồng nhất và hài hòa.

Một lần nữa chân thành cảm ơn tất cả các sinh viên lớp thần IV đã tích cực cộng tác để xuất bản tập sách nhỏ này. Hy vọng rằng cố gắng của anh em sẽ được các lớp đàn em tiếp nối để phong phú hoá tư liệu và nhất là để tạo một bầu khí hăng say nghiên cứu và học tập tại Trung tâm Học vấn Đa Minh.