Hữu Thể Học: Khoa Học Và Triết Học

A. Sophia có nghĩa là hiểu biết chính sự vật. Khái niệm sophia (danh từ; sophos : tính từ) thường chỉ sự nhạy bén trong lãnh vực thực hành. Từ việc đánh hơi được tình huống, sự việc, đưa đến việc hiểu được tường tận ngóc ngách, ngọn nguồn của tình huống, sự việc đó. Nghĩa nguyên thuỷ được áp dụng trong lãnh vực nghề nghiệp, như nghề thầy thuốc, thủy thủ, y sĩ…. Do đó, cách hiểu tốt nhất của từ sophia là hiểu, nắm bắt. Hiểu, nắm bắt ở đây bao quát hơn nhận thức xét như là sinh hoạt của trí năng. Hiểu và nắm bắt được dàn trãi qua ba khía cạnh : nhờ bản năng (tức thời), tường tận (cơ bản), theo kiểu mẫu (mẫu mực). Nghề nghiệp và thành thạo giả thiết một quan hệ với thế giới và tầm hiểu biết về thế giới. Vì thế, nghĩa của sophia vượt ra ngoài khuôn khổ nghề nghiệp : bàn tay không chỉ đơn thuần là một dụng cụ, mà còn là sự thông minh (có khả năng thông hiểu): bàn tay của nhà giải phẩu, của nhạc sĩ …Heidegger thường ví hữu thể dưới tầm bàn tay, hữu thể trước tầm bàn tay. 

B. Philosophia = tiến gần các sự vật nhờ nắm bắt và hiểu.

Nếu nghĩa của sophia đã vượt ra ngoài khuôn khổ của công nghệ, nghiệp vụ, để chỉ toàn bộ những năng hướng cơ bản của hữu thể, những sự vật được tỏ lộ cho con người; thì từ philosophia được đồng hoá với kiến thức tổng quát. Heidegger đã mượn lại câu định nghĩa của Ciceron để gọi triết học tất cả những gì làm nên nhận thức về các sự vật trong yếu tính của chúng, và tất cả những gì là tự nhận biết chính mình qua những yếu tính ấy.

Càng nới rộng, nhận thức càng nhận ra những giới hạn của mình trong việc hiểu và nắm bắt các thực tại. Vì thế, cần nổ lực không ngừng để quay về với chính sự vật, tạo nên một gần gũi và thân thuộc; gọi đó là yêu mến sự khôn ngoan (philo). Nhờ thân thuộc và gần gũi với khôn ngoan và dựa vào khôn ngoan để biết cách đo lường, thẩm định…Vì thế, Héraclite gọi triết gia là bạn, là người tình, là người thân thuộc của khôn ngoan, của chuẩn mực và đo lường.

Heidegger lưu ý rằng cho tới thế kỷ V sau công nguyên, triết học nhắm tới 6 định nghĩa khác nhau :

– Hai định nghĩa qui về đối tượng tra cứu :

+ Nhận thức tồn thể xét như là tồn thể (hữu thể đang có và tồn tại)

+ Triết học là nhận thức về các sự vật thần linh và phàm tục
 

+ Triết học là nghệ thuật của các nghệ thuật; là nhận thức của các nhận thức

– Một định nghĩa có giá trị cổ điển :

+ Triết học là lòng yêu mến sự khôn ngoan. 

C. Triết học là gì ?

a. Triết học không là gì khác ngoài khát vọng hiểu và nắm bắt tường tận thực tại. Khát vọng này không dễ được thoả đáng, vì ở đâu có vấn đề hiểu, nắm bắt thì ở đó có sự hiểu sai lệch; ở đâu có triết học, ở đó có ngụy biện, theo kiểu lầm lẫn chó sói với chó nhà. Điều đó cũng có nghĩa là triết gia và nhà nguỵ biện có thể xuất hiện như một nhân vật duy nhất và như nhau.

Cuối cùng, trong khi các khoa học khác đều lắp ráp với “logie”, triết học thì không. Bởi lẽ khôn ngoan (sophia) không phải là đối tượng của triết học : triết học không phải là nhận thức về khôn ngoan, cũng không là một ngôn trình (logos) về khôn ngoan, nhưng là một hành vi. Vì thế, cần luôn nhấn mạnh ý nghĩa động từ “philosophein” hơn là chủ ý tới danh từ. Yếu tính của triết học nằm tại động từ.

Kant trong “Critique de la raison pure” không chủ ý thiết lập một siêu hình học mới đối lập với siêu hình học cổ truyền, nhưng tìm cách phá vỡ sợi dây nối nhận thức toán học với siêu hình học cổ truyền theo Descartes. Ta nhận ra con đường thời cổ là đồng hoá triết học với khoa học và con đường thời mới là biến triết học thành khoa học.

Càng tiến bộ, khoa học càng mất khả năng nhận thức mối quan hệ của mình đối với nền móng. Khủng hoảng của toán học là một bằng chứng nổi bật. Thế nhưng cuộc khủng hoảng này, trong mỗi khoa học, không gây cản trở cho tiến bộ của khoa học; ngược lại cuộc khủng hoảng mạc khải yếu tính của khoa học. Chẳng hạn, về vật lý : Thuyết tương đối của Einstein, thuyết vật lý số lượng đòi phải tái định nghĩa các khái niệm nhân quả, vật chất, không gian, thời gian;  về sinh học : Cần tìm một định nghĩa mới cho sinh vật và cơ thể, suy nghĩ lại về hai khuynh hướng duy sinh (vitalisme) và duy cơ (mécanisme) và cần phải thấy rằng sinh học và sinh hoá hiện đại không còn khả năng bàn về sự sống; về ngữ học : phải suy nghĩ lại về yếu tính của ngôn ngữ, coi lại văn phạm…; về thần học : cần coi lại các khái niệm đức tin và mạc khải.
 

Cuộc khủng hoảng liên quan đến vai trò của khoa học đối với lịch sử và xã hội. Đây là vấn đề liên quan đến sự đóng góp của khoa học vào sự phát triển của nền văn hoá  của cộng đồng nhân loại. Càng ngày người ta càng phổ biến các thành quả của khoa học, gọi đó là việc quảng bá khoa học, dưới nhiều hình thức thông tin đại chúng.  Heidegger cho đó là một khủng hoảng. Vì Heidegger cho rằng khoa học là nghiên cứu, chứ không phải là việc chồng chất thành quả. Nghiên cứu đòi phương pháp chứ không phải kỷ thuật. Kỷ thuật thì mù quáng, còn phương pháp đòi biết mình đang làm gì. Quảng bá khoa học nhằm nêu lên và tán thưởng những áp dụng thực tiễn. Dựa vào thực tiễn để nói lên tính chất lý thuyết của khoa học là triệu chứng của khủng hoảng. Triệu chứng này nói lên tình trạng thiếu khả năng truy nhận yếu tính đích thực của khoa học. Ví dụ : các sinh viên y khoa thâu nhận các kiến thức y học mà quên thế nào là một y sĩ. Họ không biết rằng giữa nhậh thức y học và cuộc sống y sĩ có mối liên kết nội thuộc và bao lâu mối giây liên kết ấy chưa được nêu bật, thì bấy lâu y học còn bị mây mù che khuất.

Càng đi vào chuyên biệt, khoa học càng che đậy sự bất lực, không đủ khả năng truyền đạt bằng ngôn ngữ giản dị, khả năng giải thích những gì khoa học mang lại và những gì khoa học không thể mang lại. Điều này cho thấy sự mù mờ về chổ đứng hiện sinh của khoa học. Điều ấy cũng tạo nên một khoảng cách giữa một bên là văn hoá của những chuyên gia và bên kia là văn hoá nhân bản với những lý tưởng trống rổng, thiếu nền tảng. Đó chính là khủng hoảng về chổ đứng hiện sinh của khoa học.